Azerbaycan Türkleri

Konu: Azerbaycan Türkleri Ptsi Tem. 07, 2008 6:24 pm

Azerbaycan Türkleri

Kuzey Kafkasya'da bugün bağımsız olan, ayrıca İran İslam Cumhuriyeti sınırları içerisinde kalan ve İran yönetimince isimleri kasıtlı olarak Sehend ve Savlan olarak değiştirilen ve Türkler tarafından Azerbaycan adı verilen topraklar, M.Ö. IV. yüzyıl başlarından itibaren idari ve siyasi bir bölge haline gelmiştir. Bugün Kafkas dağlarından Ermenistan toprakları dahil, İran'ın Hazar sahilleri ile Tahran yakınlarındaki Kazvin'den başlayarak, Zencan ve Hemedan'ı içine alan, Mehabad'ın güneyinden Irak'a kadar uzanan geniş coğrafyaya Azerbaycan adı verilmesinde tarihçiler ve coğrafyacılar ittifak etmişlerdir.

Global anlamda sınırları verilen Azerbaycan topraklarında bugün 25 - 30 milyon civarında Türk yaşamaktadır. Azerbaycan'ın Türklerle tanışması M.Ö. IV. yüzyıla kadar inmektir. Bölgede yoğun Türk yerleşimi ise, M.S. VIII. yüzyıldan itibaren Saka Türkleri gerçekleştirmiştir.47

M.S. IV ve V. asırlarda Güney Kafkasya ve Azerbaycan'a Hun Türkleri gelmiştir. Bu arada Doğu Avrupa'nın en eski Türk unsurları olan Bulgarlar, Hazarlar, Ağaçeriler ve Sabirler bölgeye yerleşen en köklü Türk kavimleridir.

VIII.yılı. yüzyılda İslamiyetle beraber Arap fetihlerine maruz kalan Azerbaycan'ın Türkleşmesi bu dönemde de devam etmiştir. Arap hilafet merkezine bağlanan Azerbaycan, hilafetin içine düştüğü iç sarsıntılar esnasında yerli sülaleler arasında parçalanmış, Saciler, Şeddadiler, Revvadiler, Sellariler ve Caferiler arasında yerel yönetimlere bölünmüştür.

Orta Asya'dan gelen öncü Türk boyları XI. asrın başlarından itibaren burada boy göstermeye başlamış, önceleri küçük zümreler halinde, Selçuklu döneminde ise büyük kalabalıklar halinde Azerbaycan'a akmaya başlamışlardır. Horasan'dan gelen 10 bin hanelik Türkmen grubu bu akış içerisinde yer almıştır.

Dandanakan Zaferi'nden (1040) sonra batıya doğru yönelen Selçuklu fetihleri sırasında bölge Türkmen deposu haline gelmiş, muhtelif Türk grupları Malazgirt Zaferi'ni (1071) müteakip Sir Derya boylarından Azerbaycan'a ve Anadolu'ya akmaya başlamıştır. Böylece 900 yıl önce Oğuz ilinin 24 boyu ve oymakları Azerbaycan ve Anadolu'da mütecanis bir etnik yapıya sahip olmuştur.

1054 senesinde Güney Azerbaycan'daki Hanlar Sultan Tuğrul'a itaat etmiş ve 1071 Malazgirt Zaferi'nden sonra Güney Kafkasya Selçuklu hakimiyetine girmiştir. Selçukluların dağılmasından sonra, 1136'dan itibaren Güney Azerbaycan İldenizlerin (1136 -1225), Kuzey Azerbaycan ise Şirvanşahlar'ın (1027 - 136 Azerbaycan Türkleri Cool

hakimiyetinde yaşamaya başladı. Kıpçak ve Türkmen boyları bu devirlerde de bölgeye gelmeye devam etmiştir.48

Moğol istilasından sonra, 1230 senesinde İlhanlılar devrinde Türklerin Azerbaycan iskanı kati şeklini almıştır.
Daha sonra, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türk devletlerinin hakimiyetine giren Azerbaycan'da XV. yüzyılda yerli Şirvanşahlar devleti ortaya çıkmıştır.

XVI. yüzyıldan itibaren Azerbaycan, bir Türk hanedanı olan Safeviler'in güç odağı haline gelmişti. Bu hanedanın hakimiyeti 1722 yılına kadar 200 yıldan fazla sürmüştür. 1747 senesinde bir saray darbesi ile Nadir Şah Afşar'ın öldürülmesinden sonra yerli sülaleler bağımsız hanlıklar haline geldi. Hanlıkların kuruluşu, yüzyıla yakın süren Azerbaycan istiklalinin başlangıcıydı. Karabağ, Şeki, Gence, Bakü, Derbend, Kuba, Nahçıvan, Lenkeron, Erivan, Tebriz, Urumiye, Erdebil, Hoy, Maku ve Karadağ bu dönemin hanlık merkezleriydi.

Azerbaycan Hanlıkları, XIX. yüzyıla kadar Ruslara karşı zaman zaman İran ve zaman zaman da Osmanlı ile ittifaklara girmişlerdir. Rusya'nın sıcak denizlere inme idealini gerçekleştirmek için Balkanlar ve Türk boğazları ile birlikte önemli bir stratejik mevkii olarak gördüğü Transkafkasya'ya inme gayretleri, Türk-Rus, İran-Rus Harpleri'nin başlamasına neden olmuştur. Rusların Kafkasya'ya inme gayretleri karşısında Osmanlı Türk Devleti'nin bölgeye müdahale gücü zayıf kalmış, 1826 senesinde patlak veren savaş sonucu General Yermolov, Erivan ve Nahçıvan'ı almış ve İran'ı bu bölgelerin (Kuzey Azerbaycan Hanlıkları) Rusya'ya ilhakını tescil eden (182 Azerbaycan Türkleri Cool

Türkmençay Antlaşması'nı imzaya mecbur etmiştir.49

Aynı yıllarda Rusya, Osmanlı Devletini yenmiş (1829), Edirne Antlaşması ile Ahıska ve Ahılkelek'i ele geçirmiştir. Artık Gürcistan'ın büyük bir kısmı, Ermenistan'ın bir kısmı ile Azerbaycan'ın 3/4'ünden fazlası Rusya'nın hakimiyeti altında girmiştir.

Rusya ile İran arasında imzalanan Gülistan (1813) ve Türkmençay (182 Azerbaycan Türkleri Cool

Antlaşmaları ile milletlerarası konumu tayin edilen Azerbaycan'daki "Hanlıklar" idaresi, Rus hakimiyeti altında 1840 tarihine kadar varlığını devam ettirmiştir. Bu tarihten sonra idari tarz, ağır ağır değişerek nihayet bu tarihte bütün Hanlıklar "Hazar Kıyısı Bölgesi (Prikaspiyskiy Oblast)" adı altında birleştirilmiştir. Bu yeni sistemin idaresi, önceleri Tiflis'te oturan askeri bir komutana verilmiş, daha sonra "Bütün Kafkasya Çar Naibi" ünvanına sahip bir genel valiye bırakılmıştır.

Bu uygulama ile Bakü, Gence ve Erivan illeri "Gubernia", Dağıstan ve Zakatala mahalleri "Oblast"adı ile Tiflis'deki bu genel valiye bağlanmıştır.Bu sistem bazı değişikliklerle 1917'ye, kadar devam etmiştir.50

Azerbaycan Türk Tarihini Birleşik Azerbaycan Noktası itibariyle ele alınca; Vahit Azerbaycan, siyasi, ideolojik muhtevası olan hür demokratik birleşik Azerbaycan anlamı karşılığında kullanılmaktadır. Kuzey ve Güney Azerbaycan'ı bir arada içeren bu kavramdaki Güney Azerbaycan; Kuzey-Güney doğrultusunda, 156/2 ve 36/2 kuzey enlemleri, Batı-doğu doğrultusunda ise 63/4 ve 68/5 doğu boylamları arasındadır.Yani; Kuzeyde Samur Nehri, güneyde Bahre Dağına, doğuda Hazar denizinden, batıda Urumiye Gölü arasındaki coğrafi alandır. Aras Nehri, Birleşik Azerbaycan'ı kuzey ve Güney olarak ikiye ayırır. Kuzey Azerbaycan'ın yüzölçümü 87.km² ve nüfusu 9 milyon iken, Güney Azerbaycan'ın yüzölçümü 133.000 km² ve nüfusu ise 30 milyon civarındadır.

Azerbaycan Hemedan'dan Gümrü ve Derbent'e Kızıl Ön Irmağı'ndan Hazer'e kadar 250.000 km²'lik bir alanı kapsamaktadır Bölgenin M.Ö. 3000 yıllarından günümüze kadar Türk yurdu olduğuna Azık Mağara resimleri Gobustan Kayalıkları, Borçalı, Kurganları, Lenkeran bölgesi buluntuları ve Koçbaşlı heykeller tanık olarak gösterilmektedir. Azerbaycan adının etimolojik tahlili Az/Uz adlı Türk taifesi ile yapılmaktadır. Miladi 3 .yüzyıldan sonra bölgede Alban Türkleri görülmektedir. Ateşi kutsal sayan Zerdüşt inancı da bu dönemde bölgede görülür. M.S.5 ve 6.yüzyılda bölgede, Göktürkler ve Eftalitler yerli Türklerle birleşiyorlar. 9.yüzyıldaki Arap döneminden sonra 6 bağımsız Türk sülalesinin dönemi başlar 11 .yy.da Oğuzlar tekrar bölgeye göç ettiler. 1396 yılına kadar bölgeyi İlhanlılar yönettiler. 1356 yılında Azerbaycan'da Celayirliler'i görüyoruz. 1407 ile başlayan Karakoyunlu Türk döneminde Avşar Türkleri İran'a yerleştiler. 1467 yılından itibaren bölgede Akkoyunlu dönemi başladı. Akkoyunlulardan sonra Azerbaycan'da Safevi Türk hakimiyeti başladı. Safevilerden sonra Azerbaycan'da Avşar Türklerini görüyoruz. Nadir Şah 1747 yılında Şii-Sünni ayırımına karşı çıktığı için öldürüldü. Bu dönemi peşi sıra bağımsızlıklarını ilan eden 11 Hanlığın dönemi izledi.

Rusların Gence'yi işgali Derbent, Kuba, Bakü, Lenkaran, Şirvan, Gence, Karabağ Hanlıkları ile İliSu Sultanlığı Rusların eline geçti. Ruslar daha sonra Revan Hanlığına saldırdı. 1828 İran'la Rusya arasında Türkmençay Anlaşması yapılıp, Azerbaycan iki güç arasında bölüşüldü. 20. Yüz yılın başlarında Azerbaycan'da millî istikrar dönemi başladı.

28 Mayıs 1918 yılında, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ile Mehmet Emin Resulzade dönemi, Güney Azerbaycan'da ise Azadistan Devleti yolunda Şeyh Muhammed Hıyabanı önderliğinde bağımsızlık hareketi başlatılır. 27 Nisan 1 920'de Kızılordu Azerbaycan Cumhuriyeti'ni yıktı. İran'da yönetimi Kaçar tırmanışa geçmişti. İran'da 1905 yılında başlayan Settar Han-Bağır Han Hareketi Fars-Rus-İngiliz üçlüsünün baskısı ile 1911 bastırıldı. Daha sonra Şeyh Muhammed Hıyabanı hareketi yine Güney Azerbaycan'da başlatıldı. Hıyabani 7 Nisan 1920 tarihinde Tebriste kurdu. 6 ay sonra Kardeşleri tarafından yıkıldı. 1920 yılında Muhammedi Taki Horasan'da isyan bayrağını açtı. 1921 yılında İngiliz-İran ittifakı hareketi bastırıp liderini öldürttü. 1941 yılında sosyalist olduğu için 1 yıl hapis yatan Mir Cafer Pişeveri, Ruslar gelince serbest bırakıldı, milletvekili olup direniş başlattı. "Güneydeki bu hareket kuzeye de sıçrayıp vahit Azerbaycan fikrini doğurabilir" diye. Rus birlikleri Tebris'e girip harekete son verdi. Bu dönemi Güneyde İmamlar ve Kuzeyde Ebulfeyz Elçibey dönemleri izleyecektir