Osmanlı Dünyasında Yerel Ve Yabancı Basın

Osmanlı Dünyasında Yerel ve Yabancı Basın…



1826 yılında Yeniçeri Ocağı'nı ortadan kaldıran ve devlet yönetiminde reform hareketlerine girişen II. Mahmud'un, bu gelişmelere paralel olarak 1831'de Takvim-i Vakayi 'nin Osmanlıca ilk resmi gazete sıfatıyla yayın hayatına başlamasını sağlaması tesadüf değildir. 1830'lu yıllar II. Mahmud'un iktidarı merkezileştirmeyi amaçladığı bir dönemdir. Padişah, reformlarının gerçekleşmesinde siyasi basının gücüne inanmaktadır. Yurtiçinde kamuoyu oluşturmayı hedeflediği gibi, imparatorluktaki reform ve değişimleri batı dünyasına duyurma arzusunu da taşımaktadır. Bunun sonucunda, Takvim-i Vakayi 'nin Fransızca versiyonu Le Moniteur ottoman yayımlanır. Modernleşme sürecinde başkent İstanbul'la rekabete giren Mısır'da ise Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın teşebbüsüyle 1831'de Takvim-i Mısriye, 1832'de ise gazetenin Fransızca versiyonu Le Moniteur egyptien yayımlanır. II. Mahmud'un Fransızca basına yeşil ışık yakmasında, bu dilin evrenselliği kadar, III. Selim dönemine uzanan Osmanlı-Fransız ilişkileri de etkendir. III. Selim'in başlattığı reform hareketleri, alla franga kurum ve yöntemler üzerine kuruludur.





Osmanlı askeri teşkilatına eğitim amacıyla Fransız subayların alınması, Fransızca öğreniminin öğrencilere mecburi kılınması onun döneminde gerçekleşir. II. Mahmud döneminde ise merkezi idare reform sürecinden geçerken, devlet memurlarına da Fransızca bilme zorunluluğu getirilir. Böylelikle modernleşme süreci Fransa'dan ithal edildiğinden, Fransızca da modernleşme dili olarak Osmanlı'da kurumsallaşır. Giderek farklı toplumsal katmanların iletişim aracına dönüşür. O dönemde hem Osmanlı hükümeti, hem batılılaşmayı savunan aydın kesim, hem de Tanzimat sonrasında patlak veren özgürleşme hareketlerini başlatan azınlıkların yarattıkları Fransızca basın dikkate alındığında, çıkarları çatışan değişik kesimlerin uluslararası arenada seslerini duyurmak için bu dili tercih ettikleri ve ona siyasi anlamlar yükledikleri göze çarpar: Fransızca, batılılaşmanın çağrıştırdığı kavramları ve bu süreç için gerekli kurumları imparatorluğa taşıyan bir araçtır.







Yabancı Basın Giderek Osmanlı'da Yerleşiyor…




II. Mahmud'un teşebbüsünün ardından, yabancılar veya Osmanlılar tarafından kurulan Fransızca gazetelerin yayımlanması hızlanır. Fransızca basın, Fransızların girişimi olduğu kadar, hükümeti eleştirmek amacıyla Osmanlılar tarafından veya ülkenin düşünsel ve ticari alanına nüfuz etmek isteyen yabancılar (İngilizler, Almanlar, Ruslar vd) tarafından da yaratılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nda ve Türkiye Cumhuriyeti'nde son iki yüzyılda 700'e yakın gazete kısmen veya tamamen Fransızca yayımlanır. Çift dilli yayınlarda, Fransızca ile birlikte Osmanlıca, İngilizce, Arapça, Ermenice, İtalyanca, Bulgarca, Ladino, Almanca, İbranice, Rusça gibi diller de yer alır. Bunlar, Osmanlı hakimiyetindeki topraklarda yayımlandığı gibi, Abdülhamid'in istibdat yönetimi boyunca, Fransa, İsviçre ve Yunanistan gibi ülkelerde çıkmıştır. Gazetelerin banka ve ticari kuruluş ilanlarına sütunlarında giderek daha fazla yer vermesi, Osmanlı'daki değişimi yansıtan Fransızca basının imparatorluk içindeki veya dışındaki tüccar kesim tarafından da takip edildiğini göstermektedir. 1838'de İngiltere ile imzalanan ticaret antlaşmasından sonra, Levant Herald gibi İngiliz yayıncılar da Osmanlı basınında yerini alır. Bazı İngiliz yayıncıların merkezi otoritenin «siyasi dil» olarak kurumsallaştırdığı Fransızcayı ya da en azından iki dilli yayın yapmayı tercih etmelerine şaşmamak gerekir. Bunun en iyi örneği, 1875'te John Laffan Hanly tarafından kurulan ve Fransızca yayımlanan Stamboul gazetesidir. İtalyanca gazeteler de özellikle ticari bilgilerin aktarılmasında rol oynar.

Dönemin Foto-Muhabirleri…







XIX. yüzyılda doğuya duyulan ilgiye paralel olarak, Osmanlı'da gelişen günlük veya siyasi olayları belgelemek üzere birçok batılı gazete ve dergi, o dönemin foto muhabirleri diyebileceğimiz illüstratörler gönderir. Özellikle Kırım Savaşı'nın patlak verdiği 1853-1856 yılları arasında, İngiltere ve Fransa'nın da Osmanlı müttefiki olması vesilesiyle, savaş muhabirliği yapmak üzere birçok illüstratör akın eder. François-Claude Hayette

(1838-?), Montani, Henri Pierre Blanchard (1805-1873), Fabius Brest (1823-1900), Giovanni Brindesi, Louis Ernest, Alberto Pasini (1826-1899), Preziosi, Alexandre Bida (1823-1895), Stanislaw Chlebowski (1835-1884) gibi oryantalist ressamlar da bu dergi ve gazeteler için çizimler yapmışlardır. L'Illustration , Le Tour du Monde , Le Monde illustré , Illustrated London News gibi yayınlar, imparatorluk topraklarına muhabir gönderen dergi ve gazeteler arasında yer alır. Ardından Şehbal , Malûmat gibi dergilerle Türk illüstrasyonu da gelişir.





Yerel Basının Güçlenmesi…







Yabancı basının etkisine alternatif olarak, 1860'lardan itibaren Osmanlıca yerel basın güçlenmeye başlar. Özel teşebbüsün yayımladığı ilk Türk gazetesi, Bâb-ı Âli'nin ileri gelenlerinden Agah Efendi tarafından, yazar ve şair Şinasi'nin de desteğiyle 1860'da çıkarılan Tercümân-ı Ahvâl'dir. Bu gazetenin yayınlanması üzerine, kendisine rakip çıkan Cerîde-i Havadis sahibi W. Churchill, aynı tarihte Rûznâme-i Cerîde-i Havadis'i çıkarmaya başlar. Şinasi ise 1862 yılında Tasvir-i Efkâr adını taşıyan kendi gazetesini kurar. Bunları birçok gazete takip eder: İkdam, Sabah, Yeni Tasvir-i Efkâr, Servet-i Fünûn… 1860-66 yılları arasında İstanbul'da hiçbir yeni Fransızca gazete çıkarılmaz. 1865 yılında yürürlüğe giren basın yasasından sonra, Fransızca basın ilk dönemlerdeki gücünü kaybetmeye başlar. Yeni yasa, yeni bir gazetenin kurulmasını ve içeriğini, merkezi otoritenin istemlerine tâbi kılar. 1876-1908 yılları arasındaki istibdat döneminde, basın siyasetten uzaklaşır, Osmanlı'daki ticari ve sınai gelişmeleri aktarmakla yetinir. Sultan Hamid döneminin sansüründen Fransız basını da nasibini alır. O dönemde çıkan 40'a yakın yayın, ya ticaret odalarının iktisadi bültenleri ya da tıbbi, edebi, sanatsal alanlara yönelik yayınlardır.

İki Dünya Savaşı Arasında Basın…

II. Abdülhamid döneminde bir sürgün basınından bahsedilebildiği gibi, Birinci Dünya Savaşı yıllarında da bir işgal basınından söz edilebilir. Alman tarafında yer alan Osmanlı'da, alternatif bir Alman basınının çok etkin konumda olmaması ve Fransız basınının etkisini kaybederek de olsa devam ettirmesi, Fransızca'nın o dönemde evrensel dil olması ve gazetenin neticede ticari bir kuruluş olarak okuyucu kitlesinin dil tercihlerini dikkate almasıyla açıklanabilir. Cumhuriyet Türkiyesi'nde, II. Dünya Savaşı'na kadar uzanan zaman diliminde ortaya çıkan Fransızca basın, gerek yurtiçindeki gerekse yurtdışındaki yabancılara hitap etmeyi amaçlamıştır. Özellikle bazı gazetelerin Türkçeye ek olarak Fransızca nüsha da çıkarması, bu sayılarda yeni Türkiye'nin sınai ve tarımsal üretiminden söz edilmesi, Türkiye'de yaşanan iktisadi ve toplumsal gelişmenin batı normlarına göre geliştiğinin mesajını vermekte, ülkedeki batılılaşma sürecini uluslararası düzeyde anlaşılır kılma çabasını içermektedir. Reşit Safet (Atabinen) tarafından kurulan l'Economiste d'Orient, İstanbul'daki Fransız Ticaret Ofisi'nin (Office Commercial Français de Constantinople) yayın organı L'Information d'Orient, Mehmed Zeki Bey tarafından kurulan Le Petit Journal illustré, Cumhuriyet, Akşam, Milliyet ve Tanin 'in Fransızca sayıları, La République, L'Aksham, Le Milliyet, Tanine, hükümetin girişimiyle yayımlanan La Turquie kémaliste, bu dönemin yayınlarıdır.

La Turquie Kemaliste, ön kapak

Aralık 1937, sayı 21-22 20-26 Eylül 1937 tarihleri arasında yapılan II. Türk Tarih Kongresi'nde, La Turquie Kemaliste, Aralık 1937, sayı 21-22Bibliyografya

Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Matbaa ve Basın Sanayii, Cem Ofset, İstanbul, 1998.



G. Groc & İ. Çağlar, La Presse française de Turquie de 1795 à Nos Jours: Histoire et Catalogue, Editions Isis, Istanbul, 1985.



Hasan Duman, Osmanlı-Türk Süreli Yayınları, 1828-1928, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara, 2000.



Semra Germaner & Zeynep İnankur, Oryantalistlerin İstanbulu, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2002.



Server R. İskit, Türkiye'de Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Müdürlüğü, İstanbul, 1939.

Basın ve Tarih

Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Yeni Halife Abdülmecid », Toplumsal Tarih, sayı 115 (2003),

s. 8-10.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Türkiye'de Meşrutiyet », Toplumsal Tarih, sayı 116 (2003),

s. 6-8.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Türkiye'de Liberal Hareket », Toplumsal Tarih, sayı 117 (2003), s. 8-10.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Meşrutiyet Türkiyesi », Toplumsal Tarih, sayı 118 (2003),

s. 8-10.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Abdülhamid'in Düşüşü I », Toplumsal Tarih, sayı 119 (2003),

s. 6-9.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Abdülhamid'in Düşüşü II », Toplumsal Tarih, sayı 120 (2003), s. 8-11.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Abdülhamid'in Düşüşü III », Toplumsal Tarih, sayı 121 (2004), s. 8-11.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Yıldız Sarayının Ele Geçmesi », Toplumsal Tarih, sayı 122 (2004), s. 10-13.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Sultan II. Abdülhamid'in Cülusu », Toplumsal Tarih, sayı 123 (2004), s. 8-10.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: II. Abdülhamid'in Kılıç Kuşanması », Toplumsal Tarih, sayı 124 (2004), s. 10-13.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: İstanbul'un Surları », Toplumsal Tarih, sayı 125 (2004),

s. 10-12.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Mahmud Şevket Paşa'nın Katillerinin Yakalanması », Toplumsal Tarih, sayı 126 (2004), s. 8-10.



Edhem Eldem, « L'Illustration'dan Seçmeler: Pierre Loti'nin İstanbul'u Ziyareti », Toplumsal Tarih, sayı 127 (2004), s. 8-9.



Erol Özbilgen, « Belge Olarak Eski Yayınlar: Şehbal », Tombak Ek, sayı 5 (1995), s. 1-16.

Jean-Louis Mattei, « Trablusgarp Savaşı Üzerine Fransız Kaynaklı Bir Röportaj », Toplumsal Tarih, sayı 3 (1994), s. 12-16.



« Yüzyılın Başında Avrupa Basınından İllüstrasyonlarda Türkiye: Jön Türk Zerafeti », Tombak, sayı 26 (1999), s. 72-73.



« Yüzyılın Başında Avrupa Basınından İllüstrasyonlarda Türkiye: Illustrated Times », Tombak, sayı 27 (1999), s. 82-83.



« Yüzyılın Başında Avrupa Basınından İllüstrasyonlarda Türkiye: İngiliz Filosu Deniz Süvarileri Pera Sokaklarında », Tombak, sayı 28 (1999), s. 96-97.



« Yüzyılın Başında Avrupa Basınından İllüstrasyonlarda Türkiye: Le Monde illustré », Tombak, sayı 29 (1999), s. 56.



« Osmanlı'nın Son Döneminde Avrupa Basınından İllüstrasyonlarla Türkiye: The Illustrated London News », Tombak, sayı 30 (2000), s. 106-107.



« 18. Yüzyılın Sonları Avrupa Basınından İllüstrasyonlarla Türkiye », Tombak, sayı 31 (2000), s. 104-105.



« 18. Yüzyılın Sonları Avrupa Basınından İllüstrasyonlarla Türkiye: Le Petit Parisien », Tombak, sayı 32 (2000), s. 104.



« İllüstrasyonlarla Türkiye: İstanbul'da Türk Milletvekillerinin Parlementoda Oturuşları », Tombak, sayı 33 (2000), s. 92-93.



« İllüstrasyonlarla Türkiye: Doğu Sorunu », Tombak, sayı 34 (2000), s. 81.



« İllüstrasyonlarla Türkiye: Cami Avlusunda Kuşlara Yem Atan Peçeli Kadın… », Tombak, sayı 35 (2000),

s. 71.